نقش ایران در توسعه بیوتکنولوژی

هر واحد سرمایه‌گذاری در صنایع نسل اول و دوم مانند نساجی فقط می‌تواند چند درصد ارزش افزوده ایجاد کند، اما سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین مانند بیوتکنولوژی یا زیست فناوری همراه با صدها واحد ارزش افزوده است. هم‌اینک کشور ما دارای یک سند ملی توسعه بیوتکنولوژی است. در میزدگرد حاضر کاربردها و دستاوردهای بیوتکنولوژی در جهان مورد بررسی قرار گرفته است. در این میز‌گرد دکتر شجاع‌الساداتی، دکتر فریدون مهبودی، دکتر محمود تولایی و دکتر بهزاد قره‌یاضی، صاحب‌نظران و استادان شاخص کشور در حوزه‌های بیوتکنولوژی صنعتی، بیوتکنولوژی دارویی، بیوتکنولوژی پزشکی و بیوتکنولوژی کشاورزی حضور یافتند.

سوال: بیوتکنولوژی یا زیست فناوری یکی از چند فناوری کلیدی و مهم کنونی جهان است و چند کشور در این حوزه پیشتازند. موفقیت کشور ما قبل از هر چیز نیاز به این دارد که موقعیت کشورهای پیشرو را با وضع کشور خودمان ارزیابی و مقایسه کنیم. شما این مقایسه تطبیقی را به چه صورت ارائه می‌دهید؟

شجاع‌الساداتی:

من در حوزه کار خودم یعنی بیوتکنولوژی صنعتی می‌توانم اظهارنظر کنم. اساسا بیوتکنولوژی جدید در سال 1972 و در دانشگاه استنفورد ایالات متحده شروع شد. در این دانشگاه بود که برای نخستین بار در دنیا توانستند ژن (gene) را که باعث بروز صفات است از یک موجود به یک موجود دیگر منتقل کنند. این کار همان چیزی است که مهندسی ژنتیک نام دارد. تا قبل از سال 1972، بحث بیوتکنولوژی به مفهوم سنتی‌اش در دنیا مطرح بود و در همان محدوده آنتی بیوتیک‌هایی مانند پنی سیلین و یا تولیداتی مانند مخمر نان به دست می‌آمد: از سال 1972 دانشمندان در مسائل و حوزه‌های ریز و خرد (Microscopic) مانند زیست‌شناسی (Biology) عمیق شدند و دستاوردهای خوبی داشتند.

امروزه صنعت بیوتکنولوژی علاوه بر آنچه در صنعت بیوتکنولوژی سنتی و قدیمی تولید می‌شود، محصولات جدیدی را تولید می‌کند و این صنعت جدید خیلی وسعت پیدا کرده است. این محصولات جدید شامل فرآورده‌های غذایی و پزشکی کشاورزی، محیط زیست و حوزه‌های دیگر است.

با انتقال ژن، یک تحول عظیم ایجاد شد و دانشمندان به تدریج فهمیدند خیلی کارهای دیگر هم می‌شود انجام داد. بر همین مبنا متوجه شدند که می‌توانیم داروی جدید تولید کنیم. مثلا کسانی که دیابت دارند در واقع در خون این نوع بیماران، انسولین ترشح نمی‌شود و آنها نمی‌توانند قند بدن خود را تحمل کنند. در قدیم می‌آمدند از لوزالمعده گاو و خوک، انسولین را جدا می‌کردند و به بیماران دیابتی می‌دادند. جدا کردن انسولین حیوانی کار سختی بود و در ضمن در بدن انسان هم ایجاد واکنش می‌کرد. در بیوتکنولوژی جدید می‌آیند ژن‌های مربوطه را از سول‌های انسان می‌گیرند و به باکتری منتقل می‌کنند. این باکتری، انسولین انسانی را تولید می‌کند و عوارض جانبی ندارد. بنابراین در حوزه بیوتکنولوژی کاری می‌کنیم که باکتری داروی مورد نظر ما را تولید کند. یعنی الان داروهای جدیدی تولید شده که برای بشر بسیار حیاتی است.

حال باید ببینیم صنعت در کدام مرحله از این تکنولوژی وارد عمل می‌شود؟ ما هر وقت بخواهیم یک دارو را در مقیاس انبوه تولید کنیم، در واقع باید کار به صورت صنعتی انجام شود. یعنی در مرحله تولید انبوه دارو، وارد قلمرو صنعت بیوتکنولوژی می‌شویم.

در حال حاضر در جهان از بیوتکنولوژی مدرن در حوزه‌های مختلف از جمله صنعت، کشاورزی، ایمنی و سلامتی و محیط زیست استفاده می‌کنند. در کشور ما نیز انستیتو پاستور و موسسه رازی از چند دهه قبل در زمینه‌های زیستی برای تولید واکسن و دارو فعالیت دارد. این نوع موسسات عمدتا از خارج الگو می‌گرفتند و تولیداتی داشته و دارند. از جمله مهم‌ترین تولیدات آنها در حوزه بیوتکنولوژی سنتی تولید مخمرنان و الکل صنعتی بوده است. به طور اساسی بیوتکنولوژی نوین از سال 1366 به بعد در ایران در این مسیر قدم گذاشتیم. در حال حاضر در بعد صنعتی فعالیت‌هایی به روش بیولوژیک یا بیوتکنوژیک در برخی معادن کشور انجام می‌شود. مثلا در معادن مس سرچشمه  از میکروارگانیسم‌ها برای استخراج مس از سنگ‌های یا عیار کم استفاده می‌شود. از بیوتکنولوژی می‌شود برای حذف سولفور از زغال سنگ استفاده کرد. این کار فقط در حد آزمایشگاه در ایران انجام شده است. بیوتکنولوژی در صنعت نفت کاربردهای چشمگیری مانند سولفورزدایی از نفت دارد و همچنین می‌شود از مشتقات نفتی و گازی برای تولید پروتئین استفاده کرد. وقتی هم از کاربرد آن در حوزه سلامت و بهداشت صحبت می‌کنیم منظورمان فقط استفاده بیوتکنولوژی در تولید دارو نیست چون بیوتکنولوژی در حوزه‌های تشخیض و پیشگیری و تولید واکسن می‌تواند کار ساز باشد.

مهبودی:

من سعی می‌کنم تاکیدم بر بیوتکنولوژی دارویی باشد. سابقه بیوتکولوژی دارویی را می‌توانیم از سال 1980به بعد در نظر بگیریم. در این سال بود که دو رقم دارو که از طریق بیوتکنولوژی نوین تولید شد، به بازار آمد. از سال 1980 تا سال 2000 تقریبا 32 دارو وارد بازار شد و از 2000 تا 2006 نیز حدود 80 نوع دارو وارد بازاز گردید. در میان این 110 دارو، تعداد 14 نوع آن بیشترین بازار مصرف را در دنیا دارد.

بازار داروی بیوتکنولوژی جهان در سال 2005، چیزی حدود 20 میلیارد دلار بود که پیش‌بینی می‌شود این رقم در سال 2010 به حد 60 میلیارد دلار برسد. از کل بازار بیوتکنولوژی دارویی، بالغ بر 70 درصد در اختیار ایالات متحده و حدود 14 درصد از این بازار در دست کشورهایی مانند چین، هند و ایران است.

ما هم اکنون نزدیک به 200 میلیارد تومان  واردات داروهای بیوتکنولوژی داریم. چند رقم این نوع داروها که حدود 6 تا 7 درصد کل داروهاست، بودجه‌ای در حد 60 تا 70 درصد آن 200 میلیارد تومان را به خود اختصاص می‌دهد. اگر وضع به همین صورت پیش برود در 3 یا 4 سال آینده هر ساله باید هزار میلیارد تومان به واردات این داروها اختصاص بدهیم تا از رفاه نسبی در زمینه دارویی برخوردار شویم.

خوشبختانه در 12- 10 سال گذشته روند رو به رشدی در زمینه بیوتکنولوژی در کشور صورت گرفته است. اگر این روند تداوم پیدا کند دیگر نیازی به واردات آن مقدار دارو نیست.

در حال حاضر تعداد 4 دارو از 14 داروی پر مصرف بیوتکنولوژی را در داخل کشور تولید می‌کنیم و خبر خوش‌تر است که ما تا پایان سال 1386 هم حداقل 4 یا 5 دارو را تولید کرده و به بازار عرضه می‌کنیم.

سیاست‌هایی که در وزارت بهداشت اعمال می‌شود خوشبختانه سیاست‌های حمایتی و ناشی از تداوم مدیریت سیاستگذاری است. سازمان‌های بیمه‌گر نیز با حمایت وزارت بهداشت توانستند تسهیلاتی را اعطا کنند. به همین دلیل رشد تولید دارویی ما، در حد بالایی بوده است.

در چند سال گذشته شبکه بیوتکنولوژی پزشکی و شبکه پزشکی مولکولی از طرف وزارت بهداشت در سراسر کشور تشکیل شد و کشورهای منطقه را هم ترغیب کردیم. هم اکنون ما یک شبکه داریم به نام شبکه سلامت بیوتکنولوژی و ژنتیک که 9 کشور منطقه مانند پاکستان، عربستان سعودی، بحرین، مصر و عمان عضو آن هستند.

تولایی:

بیوتکنولوژی یکی از دانش‌های کلیدی و با قابلیت‌ها و کارایی‌های بسیار زیادی است. اگر ما به روند توسعه کشورهای توسعه یافته مانند ایالات متحده و بسیاری از کشورهای اروپایی نگاه کنیم متوجه می‌شویم که در 3 دهه گذشته بیوتکنولوژی نقش عمده‌ای در پیشرفت آنها ایفا کرده است. این کشورها از 3 دهه قبل تحقیقات خود را در عرصه اصلاح ژنتکی گیاهان و تشخیص بیماری‌ها شروع کردند. امروزه بخش اعظم صنایع دارویی دنیای پیشرفته به سمت تولید داروهایی حرکت می‌کند که ایمنی بهتر و درآمدزایی بسیار زیاد دارند و به همین جهت سعی می‌کنند کشورهای جهان سوم را از امکانات و تجهیزات این حوزه از طریق تحریم، محروم کنند. بهانه آنها این است که کشورهای جهان سوم ممکن است از این علوم، سوء‌استفاده کنند.

اما کشور ما که می‌خواهد در این زمینه به صورت مستقل و با اتکا به توان داخلی رشد کند، در عمل محدودیت‌هایی را بر ما اعمال می‌کنند. کشور هند در میان کشورهای در حال توسعه در زمینه بیوتکنولوژی موفقیت‌های زیادی داشته است و مواد اولیه دارویی  بسیاری از کمپانی‌های داروسازی جهان توسط هندی‌ها تولید می‌شود. اگر ما برنامه‌ریزی خوبی داشته باشیم می‌توانیم دو شادوش هند در این حوزه حرکت کنیم.

کوبا هم تا چند دهه قبل اقتصاد تک محصولی مبتنی بر شکر داشت. اما امروزه بزرگترین منبع درآمد کوبا از محل فروش و صادرات تولیدات بیوتکنولوژی است، به تعبیری شاید بشود گفت که سرعت عمل در این زمینه‌ها موجب موفقیت است.

قره یاضی:

من با توجه به نوع تخصص خودم در زمینه بیوتکنولوژی کشاورزی اظهارنظر می‌کنم.

بیوتکنولوژی مدرن به ویژه مهندسی ژنتیک به طور کلی بنیان کشاورزی را تغییر داده است.

از اواسط قرن بیستم و به ویژه در دهه آخر قرن بیستم به سمت کشاورزی درون شیشه و مهندسی ژنتیک و استفاده از فناوری‌های تو رفته‌ایم.

تحولی که در حوزه بیوتکنولوژی مدرن رخ داد، در واقع همان مهندسی ژنتیک یا استفاده از محصولات تراریخته بود. محصولات تراریخته به محصولاتی گفته می‌شود که از لحاظ ژنتیکی دست‌ورزی شده است. محصولات تراریخته برای نخستین بار از سال‌های 1995 و 1996 وارد بازار شد. چین نخستین کشوری بود که یک محصول کشاورزی تراریخته را تولید کرد.

پیش‌بینی شده بود که در سال 2007 حدود 110 میلیون هکتار به کشت محصولات دست ورزی شده اختصاص یابد. هم اکنون آمریکا حدود 55 میلیون هکتار محصولات تراریخته کشت می‌کند و همه سویا، ذرت و پنبه‌اش را از این روش به دست می‌آورد.

در مجموع 22 کشور دنیا از جمله ایران، این نوع محصولات را کشت می‌کنند.

در گذشته این نوع مصحولات برای افزایش محصولات و یا کاهش استفاده از سموم و یا برای حفاظت از محیط زیست به کار می‌رفت ولی امروزه کشت این محصولات برای اهداف متعالی‌تر صورت می‌گیرد.

مثلا امروزه از درون گیاهانی مانند سیب‌زمینی خام، واکسن هپاتیت تولید می‌کنند. همچنین می‌توانیم با استفاده از مهندسی ژنتیک، گندم یا برنجی را  تولید کنیم که غنی از آهن باشد و دیگر نیاز نباشد که مردم ما قرص و کپسول‌های دارویی بخورند.

سوال: بیوتکنولوژی یک فناوری نوین و سطح بالا است و از طرفی در ابتدای توسعه و پیشرفت این فناوری هستیم، آیا با سرمایه‌گذاری در این حوزه تکنولوژیکی می‌توانیم ضعف اقتصادی و صادراتی کشور را رفع  کنیم. آقای دکتر شجاع‌الساداتی شما به عنوان متخصص بیوتکنولوژی صنعتی در این خصوص چگونه اظهارنظر می‌کنید؟

شجاع‌الساداتی:

ما امروزه می‌بینیم که کشوری مانند کوبا در این زمینه موفق بوده، به دلیل این است که توسعه بیوتکنولوژی در کوبا، توسعه‌ای سطحی نبوده است.

اما اگر می‌خواهیم در توسعه بیوتکنولوژی نقش داشته باشیم باید بتوانیم خطوط تولید این نوع محصولات را راه‌‌‌اندازی کنیم. موفقیت ما بستگی به این دارد که دانشمندان ایرانی در تولید دانش فنی آن جایگاه مناسبی کسب کنند. و گرنه ما می‌توانیم در کشور دیگر آموزش بیینیم و مواد اولیه و تجهیزات را وارد کشور کنیم و مشغول تولید باشیم.

یعنی در واقع دو مسیر متفاوت را می‌توانیم طی کنیم. اگر چه من می‌پذیرم که هیچ کشوری در توسعه بیوتکنولوژی نمی‌تواند به صورت کاملا مستقل عمل کند.

به نظر من بایستی بنیادی هم وجود داشته باشد که پشتیبانی‌های پژوهشی و تخصصی را به عمل بیاورد تا این دانش را به خوبی به پیش ببریم.

در حال حاضر، کلیدی‌ترین نقش تولید در بیوتکنولوژی به زیست فرایند (Bio Proccess) تعلق دارد.

ما باید دانش فنی خودمان را تا حدی ارتقا دهیم که بتوانیم به تولید انبوه این نوع محصولات برسیم، بخش دیگری از مشکل ما، در زمان تایید محصول بیوتکنولوژیک وجود دارد. ما می‌توانیم با همکاری کشورهای دیگر، خط تولید یک محصول را راه‌اندازی کنیم و دانش فنی آن را بومی هم نکنیم ولی برای صادرات این نوع تولیدات، احتیاج داریم که سازمان بهداشت جهانی یا سایر مراکز استاندارد بین‌المللی، محصول ما را تایید کنند. ما اگر بتوانیم همکاری خوبی با این سازمان‌ها و مراکز بین‌المللی داشته باشیم همکاری خوبی با این سازمان‌ها و مراکز بین‌المللی داشته باشیم در مرحله بعدی هم  می‌توانیم در زمینه صادرات موفق باشیم.

در حال حاضر، عمده صادرات ما، در زمینه بیوتکنولوژی در حوزه بیوتکنولوژی سنتی است. ما اکنون مثلا صادرات مخمر نان به کشورهای حوزه خلیج فارس را داریم و تا حدی صادرات فرآورده‌های بیولوژیک هم هست.

البته کمتر از یک سال است که نخستین کارخانه تولید اسیدسیتریک با همکاری و دانش‌فنی اتریشی‌ها در کرمانشاه به بهره‌برداری رسید.

تولایی:

ما هنوز زیر ساخت‌های مورد نیاز برای حمایت از تولید داخل و استانداردسازی تولیدات داخلی را ایجاد نکرده‌ایم.

شجاع‌الساداتی:

در ضمن در رشته بیوتکنولوژی صنعتی، افق‌های جدیدی در دنیا باز شده که بسیار جالب است. امروزه مهندسی سوخت و ساز در دنیا دارد رواج پیدا می‌کند. با این نوع مهندسی می‌توانیم میزان تولید داروها را بیش از 5 برابر افزایش دهیم. این مقوله فراتر از مهندسی ژنتیک است، هم اکنون نگاه بیولوژیست‌ها به سمت نگاه سیستمی پیش رفته است و توسعه پایدار نیز مستلزم این است که در تحقیقات، عمیق شویم و پژوهش ما بتواند صنعت و تولید را حمایت کند.

علاوه بر این موارد، من معتقدم که تنظیم سند زیست فناوری، یک اقدام بسیار بزرگ بود ولی بعد از آن، اهداف سند مذکور پی‌گیری نشد.

اما برای اجرای سند ملی زیست فناوری نیازمند عزم ملی و نگاه ویژه‌ای هستیم. ما اگر اهداف برنامه را اجرا کنیم ممکن است بتوانیم  در این عرصه به مقام چهارم و پنجم در جهان برسیم و گرنه نمی‌توانیم توسعه پایدار داشته باشیم.

در حال حاضر کشور ما یکی از آزاداترین کشورها در توسعه سلول‌های بنیادی است.

تولید کنیم که غنی از آهن باشد و دیگر نیاز نباشد که مردم ما قرص و کپسول‌های دارویی بخورند.

منبع: روزنامه ایران