ابعاد اقتصادی تولید بذر تراریخته در جهان و نتیجه‌گیری برای کشور

گیاهان تراریخته یکی از دستاوردهای مهم بیوتکنولوژی نوین در زمینة کشاورزی هستند که در سال‌های اخیر بخشی از بازارهای غذایی دنیا را تسخیر نموده‌اند؛ به‌طوری‌که سطح زیر کشت برخی از این گیاهان، حتی از واریتة معمولی آنها نیز بیشتر است. در این مقاله، سعی بر این است که روند بازار " بذر تراریخته ( Transgenic Seed ) ، از جنبه‌های مختلف مورد بررسی قرار گیرد:
ارزش جهانی بازار بذر تراریخته
ارزش بازار گیاهان زراعی تراریخته در جهان، بر اساس مجموع قیمت فروش بذر تراریخته و هزینة تکنولوژی مورد استفاده در آن محاسبه می‌گردد. فروش جهانی بذر تراریخته، از سال 1995 به‌بعد در حال رشد بوده است

فروش بذور تراریخته که در سال 1995، یک میلیون دلار بود، به‌تدریج افزایش یافت تا به بیش از 4 میلیارد دلار در سال 2002 رسید

مروری بر صنعت تولید بذر تجاری
بر اساس جدیدترین آمارهای موجود، بازار جهانی بذر تجاری در سال 2001 معادل30میلیارد دلار بود که 30درصد از این بازار به کشورهای در حال توسعه تعلق داشت. البته شش کشور از ده کشور برتر در این صنعت جزو کشورهای صنعتی هستند

ارزش گیاهان زراعی تراریخته بر اساس سهم آن از بازار جهانی حفظ نباتات (گیاه‌پزشکی)
تمام صفاتی که تاکنون (از طریق مهندسی ژنتیک) به گیاهان زراعی وارد شده‌اند، برای حفاظت آنها از آفات و علف‌های هرز بوده است. بنابراین می‌توان ارزش فروش گیاهان زراعی تراریخته را به‌عنوان درصدی از بازار جهانی حفظ نباتات مورد بررسی قرار داد.
گیاهان تراریخته در سال 1998، حدود 6.3 درصد از بازار 31.25 میلیارد دلاری حفظ نباتات را به‌خود اختصاص دادند. این میزان در سال 2000 به 9.5 درصد و در سال 2001 به 12.4درصد به ارزش 3.839 میلیارد دلار افزایش یافت (جدول3).
قابل ذکر است که در بین پنج گروه جدول3، گروه گیاهان زراعی تراریخته، تنها گروهی است که ارزش آن بین سال‌های 2000 تا 2001 افزایش داشته است. در این مدت، ارزش گیاهان زراعی تراریخته تا 26.1 درصد افزایش یافت، در صورتی‌که بازار علف‌کش‌ها 6.9 درصد، حشره‌کش‌ها 6.1 درصد و قارچ‌کش‌ها 6.9 درصد کاهش داشت.

داده‌های موجود در جدول 4 نیز بازار محصولاتی را نشان می‌دهد که در کشورهای در حال توسعه و صنعتی جهت حفظ نباتات به‌کار می‌روند. در این جدول، محصولات مهندسی ژنتیک نیز موجود است. قابل ذکر است که ارزش بازار گیاهان زراعی تراریخته در ایالات متحده و کانادا (2.869 میلیارد دلار) هم‌اکنون 9 درصد از بازار جهانی 31 میلیارد دلاری حفظ نباتات را شامل می‌شود و رشد آن همچنان ادامه دارد. در رابطه با کشورهای در حال توسعه، کل بازار حفظ نباتات، برابر با 11.287 میلیارد دلار است که از این مقدار 970 میلیون دلار، برابر با 9 درصد، به گیاهان زراعی تراریخته اختصاص دارد. این میزان نسبت به سال 2000 (5 درصد)، 4 درصد رشد داشته است.
از کل بازار 31.9 میلیارد دلاری حفظ نباتات در جهان، حدود دو سوم (19.656 میلیارد دلار) به کشورهای صنعتی و یک سوم باقیمانده (11.287 میلیارد دلار) به کشورهای در حال توسعه تعلق دارد

داده‌های جدول 5 سهم 12 کشور را در بازار جهانی حفظ نباتات نشان می‌دهد. از 12 کشور عمده، 8 کشور جزو کشورهای صنعتی (آمریکا، ژاپن، فرانسه، کانادا، آلمان، کره جنوبی، استرالیا و ایتالیا) و 4 کشور جزو کشورهای در حال توسعه (برزیل، چین، آرژانتین و هند) هستند. در بین این کشورها، 5 کشور، سهمی معادل 5 درصد یا بیشتر را به‌خود اختصاص داده‌اند.

اینکه 4 کشور عمده‌ای که در سال 2001، 99 درصد از سطح زیر کشت گیاهان زراعی تراریخته را داشته‌اند (آمریکا، آرژانتین،‌ کانادا و چین) در لیست 10 کشور عمدة بازار جهانی حفظ نباتات نیز قرار بگیرند چیز عجیبی نخواهد بود. در مجموع 4 کشوری که درسال 2001 به کشت گیاهان تراریخته پرداختند، 45 درصد از کل بازار جهانی آفت‌کش‌ها را به‌خود اختصاص داده بودند و هم‌اکنون با کشت گیاهان تراریخته از منافع کاهش مصرف آفت‌کش‌ها و یا استفاده از آفت‌کش‌های مؤثرتر بهره می‌برند.
توزیع بازار بذور تراریخته بر اساس نوع گیاه و کشور
توزیع فروش بذور تراریخته براساس ارزش و با توجه به ناحیه و نوع محصول در جدول 7 ارایه شده است. عمده‌ترین بازار بذور تراریخته، آمریکای شمالی با سهمی معادل 60 درصد از بازار جهانی به ارزش 2.865 میلیارد دلار است. دومین بازار بزرگ، آمریکای لاتین با 1.66 میلیون دلار (20 درصد از بازار جهانی) است و به‌دنبال آن خاور دور (کشورهای در حال توسعة آسیا) با 195 میلیون دلار (5 درصد از بازار جهانی) قرار دارند. اگر بخواهیم براساس نوع محصول طبقه‌بندی کنیم، سویا با 2.194 میلیارد دلار و سهمی برابر 57 درصد از بازار جهانی، در ردة اول و پس از آن ذرت با 783 میلیون دلار (20 درصد)، پنبه با 636 میلیون دلار (17 درصد) و کلزا با 226 میلیون دلار (6 درصد) در رده‌های بعدی قرار دارند.

تحلیل:
با توجه به آمار و ارقام فوق، چنین برمی‌آید که بازار بذور تراریخته در کشورهای مختلف، سال به سال درحال افزایش ‌است. لازم به‌ذکر است که کشور ما نیز به‌عنوان یک واردکنندة محصولات کشاورزی، خواسته یا ناخواسته بخشی از این بازار را تشکیل خواهد داد. به‌طوری‌که ارزش واردات سویا (بیشترین سطح زیر کشت گیاهان تراریخته در جهان متعلق به این گیاه است) به کشور در سال 1381، شامل روغن خام سویا، کنجالة سویا و دانة سویا، در مجموع، 672 / 386 / 712 دلار بوده ‌است؛ در همین سال، ارزش واردات ذرت و پنبه (به‌ترتیب دومین و سومین گیاه تراریخته مهم در جهان) به کشور به‌ترتیب برابر با 440 / 213 / 220 و 949 / 868 / 1 دلار بوده ‌است. علاوه براین‌ها، سالانه حدود یک میلیارد دلار روغن خوراکی وارد کشور می‌شود که بخشی از این روغن‌ها از گیاه کلزا (چهارمین گیاه تراریخته جهان از لحاظ سطح زیر کشت) استحصال می‌شود. همچنین، هر ساله مساحت زیادی از زمین‌های زراعی کشور، به زیر کشت این محصولات می‌رود که بخش قابل توجهی از آنها به دلیل حملة آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز از بین می‌روند. به این موارد می‌توان هزینة بالای خرید آفت‌کش‌ها، قارچ‌کش‌ها و علف‌کش‌ها را در کشور اضافه کرد. با این توضیحات، به‌نظر می‌رسد محروم ساختن کشور از فواید و مزایای فناوری‌های نوینی چون مهندسی ژنتیک، به‌خصوص تولید گیاهان تراریخته، هزینه‌ها و تهدیدهای قابل ملاحظه‌ای را به کشور تحمیل می‌کند. البته تأکید می‌شود که بهره‌گیری از این فناوری‌ها باید با رعایت اصول ایمنی و استانداردسازی صورت پذیرد.
مآخذ:
1- سالنامة آمار بازرگانی خارجی جمهوری اسلامی ایران (واردات 1381). معاونت طرح و برنامة گمرک جمهوری اسلامی ایران.
2- Value of the Global Transgenic Seed Market, 1995 to 2002. Available from http://www.isaaa.org/kc/