گزارشی از وضعیت بیوتکنولوژی در کوبا

اطلاع از وضعیت علوم و فناوری‌های نوین در کشورهای مختلف و به‌خصوص کشورهای موفق در زمینه‌های خاص علمی، می‌تواند در برنامه‌ریزی‌های آتی کشور کمک‌بخش باشد. لذا در این مقاله سعی شده است، تجربیات بیوتکنولوژی در کشور کوبا به ‌عنوان یک کشور موفق در این زمینه بیان شود.

کوبا، کشوری مطرح در بیوتکنولوژی جهان

کوبا به‌عنوان یک کشور در حال توسعه، پیشرفت زیادی در زمینه بیوتکنولوژی و به‌خصوص در زمینه بیوتکنولوژی پزشکی نموده است؛ بطوری‌که سازمان بهداشت جهانی،‌ کوبا را در رده چهارم از پنج رده طبقه‌بندی شده خود در زمینه بیوتکنولوژی قرار داده است. کوبا برای رسیدن به رده پنجم (که تنها هشت کشور صنعتی دنیا در آن قرار دارند) بایستی حداقل 20 درصد از 260 ماده پایه (basic materials) را تولید نماید. اکنون کوبا حدود 18 درصد از این مقدار را تولید می‌کند و توانایی علمی برای تولید بقیه فرآورده‌ها با استفاده از روش‌های نوین بیوتکنولوژی را اراست.

کوبا با دارا بودن 160 واحد تحقیق و توسعه و بیش از 10000 محقق در سراسر کشور، خود را به‌عنوان یک کشور مطرح در زمینه بیوتکنولوژی معرفی کرده است. چهل مؤسسه در غرب هاوانا، قطب علمی این کشور کوچک را تشکیل می‌دهند.

میزان سرمایه‌گذاری و

دستاوردها

بق آمار و ارقام موجود، دولت کوبا از سال 1986 تا 2000، حدود 3500 میلیون دلار در زمینة بیوتکنولوژی سرمایه‌گذاری کرده است. پیشبرد برنامه‌های بیوتکنولوژی در این کشور آنقدر اهمیت دارد که در خلال سال‌های 1990 تا 1996 که سال‌های بحران اقتصادی این کشور بود نیز از سرمایه‌گذاری در این بخش چشم‌پوشی نکرده است (کوبا در طول این سال‌ها، سالانه 50 میلیون دلار در بیوتکنولوژی سرمایه‌گذاری کرده است).

بر اساس اطلاعات موجود تا سال 2002 در این کشور، 505 پتنت و 24 واکسن و فرآورده‌ دارویی به ثبت رسیده و 49 فرآوردة ژنریک شامل 5 داروی درمان ایدز، 15 وسیلة جدید پزشکی و 24 کیت تشخیصی ساخته شده است. همچنین کوبا، تا سال 2002، چهارده موافقت‌نامه را با هدف انتقال بیوتکنولوژی به سایر کشورها از جمله هند، چین، برزیل، مصر، ایران، روسیه، مالزی، مکزیک و انگلستان به امضا رسانده است.

فرآورده‌های بیوتکنولوژی تولید شده در کوبا به بیش از 40 کشور در مناطق مختلف آسیا، آفریقا، کارائیب و آمریکای مرکزی و جنوبی صادر می‌شود. این کشورها‌‌، اغلب کشورهایی می‌باشند که قوانین پتنت‌های دارویی آمریکا و اروپا را رعایت نمی‌کنند مانند آرژانتین، برزیل و هند.

در بخش کشاورزی نیز کوبا پیشرفت‌های زیادی داشته است، ولی اکثر تحقیقات کوبا در این زمینه (85 درصد) به سمت بازارهای داخلی سوق داده می‌شوند. هدف اصلی کوبا در زمینة بیوتکنولوژی کشاورزی، رفع نیازهای مختلف بخش کشاورزی این کشور می‌باشد (قسمت اعظم این تحقیقات بروی نیشکر انجام می‌گیرد).

اقدامات دولت کوبا در جهت توسعه بیوتکنولوژی

بطور کلی می‌توان گفت، بیوتکنولوژی در کوبا، در نتیجهٌ یکسری اقدامات دولت در این زمینه توسعه یافته است:

1) اتخاذ یک سیاست ملی مشخص و مناسب برای سرمایه‌گذاری‌های وسیع و حمایت دولتی (دادن اولویت ویژه به بیوتکنولوژی)

2) همکاری‌های مشترک بین سازمان‌های مختلف در مورد مسائل علمی و فناورانه، از جمله آموزش اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها

3) معرفی بیوتکنولوژی به‌عنوان یک منبع تأمین درآمد

4) تعیین بیوتکنولوژی به‌عنوان یک استراتژی ورود به بازار تکنولوژی‌های پیشرفته

5) حفظ و گسترش توانمندی‌های بیوتکنولوژی (از جمله تأسیس آزمایشگاه‌های نوین، اعطای تسهیلات برای تولید و استفاده از نیروهای علمی جوان شاغل در آزمایشگاه‌های خارج و داخل کشور) به‌رغم بحران‌های اقتصادی دهه 90 در این کشور

دولت کوبا، بیوتکنولوژی را بعنوان بزرگترین منبع درآمد بعد از توریسم، توتون، Rum (عرق نیشکر) و شکر در نظر گرفته است.

محصولات تولیدی در بخش پزشکی

ینترفرون‌ها و واکسن‌ها از جمله محصولاتی هستند که بطور عمده در کوبا تولید می‌شوند. واکسن‌های مننژیت و هپاتیت کوبا جنبه جهانی دارند. مؤسسه فینلای (FINLAY) یکی از مؤسسات فعال در زمینه تولید واکسن در کوبا می‌باشد که واکسن‌هایی مانند لیپتوسپروز، هپاتیت، وبا و مننژیت را تولید می‌نماید.

فرآورده‌های دارویی دیگری از جمله واکسن‌ هپاتیت، اینترفرون نوترکیبα2b، استرپتوکیناز، اینترفرون گاما، فاکتور رشد پوستی، واکسن نوترکیب بر علیه کنه، اریتروپویتین، ترومبوز، داروهای حملة قلبی و درمان ایدز در کوبا تولید می‌شوند.

فرآورده‌های pipeline ، شامل واکسن‌های انسانی و حیوانی، داروها، گیاهان ترانس‌ژنیک و ماهی ترانس‌ژنیک می‌باشند. 29 واکسن جدید تولید شده در کوبا از جمله واکسن درمان سرطان در حال گذراندن آزمایشات کلینیکی (بالینی) در کشورهای کانادا، آرژانتین و انگلستان هستند.

تحقیقات اولویت‌دار در بخش کشاورزی

الف) ریزازدیادی بمنظور تولید بذرهایی با کیفیت برتر: این فعالیت به منظور خودکفایی از واردات بذر صورت گرفته است و از جملة این گیاهان می‌توان به سیب‌زمینی، نیشکر، بارهنگ و موز اشاره نمود.

ب) تولیدآفت‌کش‌ها و کودهای زیستی: مانند نماتدکش‌ها
ج) کیت‌های تشخیص بیماری‌های گیاهی و آفات: برای این منظور کیت‌های تشخیصی جهت تشخیص بیماری‌ها در نیشکر، گوجه فرنگی، سیب‌زمینی، موز، آناناس و مرکبات تهیه شده است.

د) روش‌ها و فرآورده‌های نوین: شرکت IBP Sand Clara یک ضدقارچ و ضدویروس نیشکر تولید کرده است که می‌تواند جهت استریلیزاسیون محیط‌کشت بکار رود.

ه) حافظت از منابع ژنتیک گیاهی: مانند نیشکر

و) تولید ارقام گیاهی سازگار با تنش‌های زنده و غیرزنده: مثلاً تولید رقم‌های مقاوم به بیماری، خشکی و شوری در نیشکر

ز) تولید گیاهان (تراریخته): نیشکر، سیب‌زمینی، پاپایا، گوجه فرنگی، ذرت، سیب‌زمینی شیرین، برنج، موز، قهوه، مرکبات، آناناس

مؤسسات و مراکز مهم بیوتکنولوژی در کشور کوبا

1- مرکز مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی (CIGB)

ین مرکز مهمترین مرکز بیوتکنولوژی در کوبا می‌باشد و نقش مهمی در صنعت بیوتکنولوژی کوبا ایفا می‌نماید. مرکز مذکور در سال 1986 با سرمایه اولیه حدود 150 میلیون دلار و با وسعت 60000 متر مربع در شهر هاوانا تأسیس شد. در این مرکز، تحقیقاتی نظیر تحقیقات ژنتیکی، ویروس‌شناسی و واکسن‌ها صورت می‌گیرند.
CIGB با 43200 مترمربع زیربنا، دارای آزمایشگاه‌های تخصصی برای مقاصد عمومی و تحقیقی می‌باشد.

تجهیزات مدرن CIGB شامل طیف‌نگار جرمی، میکروسکوپ‌های مادون قرمز، ماوراء بنفش، الکترونی و اسکنینگ، کانترهای گاما، DNA synthesizer، فرمانتورهای جریان از پایین (down streamfermantor)، ماشین‌های خشک‌کننده و پودرکننده و سانتریفوژ می‌باشد.

CIGB ، و1245کارمند رسمی دارد که بیش از 700 نفر از آنها محقق، دانشمند و مهندس برجسته می‌باشند.

2

- بیوسن (Biocen)

مرکز ملی Bio-preparations یا Biocen در شهر Bejucal، در جنوب استان ‌هاوانا قرار دارد و فعالیت خود را به تولید واکسن‌های انسانی در مقیاس صنعتی اختصاص داده است. این مرکز در سال 1992، با سرمایه‌گذاری اولیه 15 میلیون دلار ساخته شد.

بیوسن ظرفیت تولید سالانه 40 تن محیط‌کشت گیاهی را دارد. در سال 1993، بخش تولید فرآورده‌های نوترکیب با هزینة 7 میلیون دلار در این مرکز تأسیس شد. این مجموعه، آزمایشگاه تولید گیاهان تولیدکننده عوامل ایمنی‌زا و دو آزمایشگاه Vivaria را در بر می‌گیرد.

تکنیک‌های نوینی در بیوسن به‌منظور تولید محیط‌کشت و جایگزین برای منابع غذایی گرانقیمت مانند گوشت و کازئین بوجود آمده است (14 منبع پروتئین جایگزین، بوجود آورده‌اند).

3- مؤسسه فینلای (Finlay)

ین مؤسسه در سال 1994 با هزینه‌ای بالغ بر 10 میلیون دلار تاسیس گردید. وسعت این موسسه 23000 متر مربع می‌باشد که به سه قسمت تخمیری، تخلیصی و اتاق‌های تمیز تقسیم می‌شود. بیش از 950 نفر در این مؤسسه مشغول به کار می‌باشند که از این تعداد، 70 درصد مهندس و محقق هستند. این موسسه کارهای گسترده‌ای را در زمینه تحقیق و توسعه واکسن‌های جدید انجام می‌دهد. در بین این واکسن‌ها، واکسن لیپتوسپروز، هپاتیت، وبا و مننژیت را می‌توان نام برد. زمینه اصلی تحقیق و تولید مؤسسه به باکتری‌ها و ویروس‌ها معطوف شده است. از لحاظ تجاری نیز در زمینه تحقیق و تولید واکسن کار می‌شود.

4- مؤسسه طبی گرمسیری پدروخوری (Pedro Khoury)

این مؤسسه با 520 نفر پرسنل، در سال 1937 بوسیله دکتر فلوری، دانشمند سرشناس کوبایی، تأسیس شد. زمینه تحقیقاتی این مرکز، میکروبیولوژی می‌باشد. این مؤسسه در زمینه باکتری‌ها و ویروس‌های گرمسیری تحقیق می‌کند. مؤسسه پدروخوری در سال 1992 با هزینه‌ای بالغ بر 12 میلیون دلار، نوسازی و تغییر مکان یافت. مؤسسه مذکور تحقیقات گسترده‌ای روی تب زرد انجام داده است ‌(تب زرد یک بیماری ویروسی است که عامل اپیدمی‌های بزرگ در سطح جهان می‌باشد).

5- مرکز ایمونولوژی مولکولی (CIM)

رکز ایمونولوژی مولکولی با مساحتی در حدود 15000 متر مربع و با سرمایه اولیه 10 میلیون دلار در سال 1994 تأسیس گردید. بیش از 250 نفر در این مرکز مشغول به کار می‌باشند که از این تعداد، 200 نفر محقق و مهندس هستند. طبقه همکف این مرکز، بخش‌های توسعه، داروسازی و سم‌شناسی را در بر می‌گیرد. خدمات فنی جانبی و برنامه‌های تحقیق و توسعة سری در طبقه دوم انجام می‌گیرد. فعالیت‌های تحقیقی اصلی این مرکز در زمینة آنتی‌بادی‌- هیبریدوما، بیولوژی مولکولی، ایمونولوژی سلولی، ایمونوشیمی، رادیوشیمی و مطالعه در زمینه سیستم ایمنی (در ارتباط با توسعة سویه‌های قویتر از ویروس‌ها و باکتری‌ها) می‌باشد.

6- مرکز ملی پژوهش‌های علمی کوبا

به‌منظور توسعه بیوتکنولوژی، در سال 1965، این مرکز تأسیس گردید. مرکز مذکور، به‌تدریج به مرکز اصلی پژوهش‌ها در زمینه بیوشیمی و شیمی تبدیل شد. اعضای این مرکز 1000 نفر هستند که به چهار گروه زیست‌پزشکی، شیمی، مهندسی زیستی و الکترونیک تقسیم می‌شوند.

مآخذ:

1) خیراندیش، آذرمیدخت. 1380. گزارش نهایی بررسی وضعیت بیوتکنولوژی در کشورهای مختلف جهان کمیسیون بیوتکنولوژی، شورای پژوهش‌های علمی کشور.

2. Anonymous. 2000. Cuba targets biotechnology as a future growth industry. Business. Bermuda sun.

3. Cereijo, M. Summary of cuba’s biotechnology capacity. Net for cuba, http://www.netforcuba.org/biotecsumary.htm.

4. Glenn, B. 2003. A First-hand Report Cuban Biotechnology. Center For Defense Information Washington, D.C.

5. Kranish, M. 2002. In cuba, a biotech revolution. Mart< [e-mail]>.

6. Lehmann, v. 2000. Cuban Agrobiotechnology: Diverse agenda in times of limited food production. Biotechnology and Development Monitor. N0 42,18-21.

7.Wilson, B. 1998. Cub’s role in the caraibbean basin’s economic development for the new millennium. http://www.utexas.edu/depts/ic2/global/carpaper.doc